Инклюзивті мәдениетті дамыту – үйлесімділік пен түсіністікке апаратын жол

Инклюзия – қоғамның барлық мүшелерін оның әртүрлі аспектілері мен процестеріне қосуды қамтитын ұғым. Бұл термин латынның «includo» сөзінен шыққан, «мен қосамын» дегенді білдіреді. Негізінде, инклюзия физикалық немесе ақыл-ой кемістігі сияқты мүгедектерді (МҚ) қоғамдық өмірге қосуды білдіреді.

Қазіргі уақытта инклюзив ұғымы кеңейіп келеді және оны өмірдің әртүрлі салаларында қолдануға болады. Бұл гендерлік, этникалық және т.б. болуы мүмкін. Инклюзивті мәдениеттің негізгі идеясы әртүрлі себептермен қоғамдық өмірден тарихи түрде шеттетілген барлық топтардың барлық әлеуметтік процестерге тең қолжетімділігін қамтамасыз ету болып табылады.

Мысалы, мүгедектік контекстіне қосу мүгедектігі бар адамды проблема ретінде қарастырып қана қоймай, оның қатысуына кедергі келтіретін қоғамдағы кемшіліктерді мойындауды білдіреді. Бұл қалалық инфрақұрылымның қолжетімділігі, қарапайым мектептердегі білім, жұмыс ортасы және бизнес сияқты аспектілерге қатысты болуы мүмкін.

Инклюзивтілік пен әртүрліліктің өзара байланысты болғанымен, өзіндік айырмашылықтары бар екенін атап өткен жөн. Әртүрлілік қоғамдағы әртүрлі топтардың өкілдігіне баса назар аударса, инклюзивтілік олардың толық интеграциясы мен тиесілілік сезіміне ықпал етеді.

1994 жылы ЮНЕСКО-ның қамқорлығымен Испанияда ерекше қажеттіліктерге арналған білім беру жөніндегі дүниежүзілік конференция өтті, бұл тарихтағы маңызды сәт болды. Осы конференцияда «инклюзив» термині алғаш рет халықаралық қолданысқа енгізіліп, инклюзивті білім беру қағидасы жарияланды.

Инклюзивті білім беру – ерекше қажеттіліктері бар балаларды кәдімгі мектептің оқу-тәрбие процесіне белсенді түрде енгізу тұжырымдамасы. Инклюзияның барлық студенттер үшін қолайлы оқу ортасын құру мақсатында білім беру жүйесін қайта қарауды қамтитынын атап өткен жөн.

Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, құрдастарымен бірге оқу ерекше қажеттіліктері бар балалардың ана тілі мен математика бойынша үлгерімін жақсартуға көмектеседі. Оның үстіне, инклюзивті білім беру мүмкіндігі шектеулі оқушылардың оқу үлгеріміне теріс әсер етпейді, керісінше олардың үлгеріміне бейтарап немесе тіпті оң әсер етеді.

2023 жылы Қазақстанда 188 мыңнан астам мүмкіндігі шектеулі бала тұрады. Заң бойынша олардың барлығы жеке мүмкіндіктері мен білім алу қажеттіліктерін ескере отырып, білім алуға құқылы. Бұл балалардың көпшілігі инклюзивті білім беруді дамытудың арқасында құрдастарымен қатар білім алуда.

Бұл балаларды мектеп қауымдастығына біріктіруде инклюзив маңызды рөл атқарады. Бұл стигманы жеңуге көмектеседі және қалыпты балаларға ерекше балаларды жақсы түсінуге және қарым-қатынас жасауға мүмкіндік береді. Қоғамның әрбір мүшесінің теңдігі мен құндылығын білдіретін «интеграция» терминінің маңыздылығын психологтар да атап көрсетеді.

Интеграция бір сыныпта физикалық түрде болумен шектелмейді, ол әр адам өз әлеуетіне қол жеткізе алатын тең ойын алаңын құруды қамтиды. Толерантты және инклюзивті қоғамға ықпал ете отырып, әрбір жеке тұлғаның бірегейлігіне баса назар аударылады және құрметтеледі. Инклюзивті білім беруді дамыту барлық қатысушыларға анағұрлым үйлесімді және жан-жақты білім беру процесіне жәрдемдесу және балаларды әртүрлі әлемде өмір сүруге дайындау арқылы пайда әкеледі.

Мектепте инклюзивті білім беруді құру барлық оқушылардың табысты интеграциясы үшін ескерілуі тиіс бірқатар маңызды факторларды қамтиды:

Бейімделген орта: мектеп ортасы ерекше оқушылардың қажеттіліктеріне бейімделуі керек. Бұған қолжетімділік үшін пандустар ғана емес, сонымен қатар көру және есту қабілеті нашар балалар сияқты әртүрлі мүмкіндіктері шектеулі оқушыларға қолдау көрсететін нысандардың болуы да кіреді.

Білікті кадрлар: Педагогикалық кадрлардың біліктілігі маңызды рөл атқарады. Мұғалімдер ерекше қажеттіліктері бар балаларға олардың жеке ерекшеліктерін ескере отырып, ұжымға бірігуіне қолдау көрсете отырып, жеке көзқараспен қарауы қажет.

Ересектерге көмек: Үлкендер балаларға құрметпен және түсіністікпен қарауы керек. Бұл мектепте жағымды атмосфераны құруға көмектеседі, мұнда сыныптастары да ерекше оқушыларға түсіністікпен және достықпен қарайды.

Қорқытуға қарсы тұру және қабылдамау: мектептегі ересектер ерекше қажеттіліктері бар балаларды қорлау және қабылдамау мәселелерін белсенді түрде шешуі керек. Бұл тек жағымсыз мінез-құлыққа жауап беруді ғана емес, сонымен қатар студенттер арасында оң көзқарас пен түсіністікті арттыру бойынша белсенді жұмысты қамтиды.

Педагогикалық тәжірибе көрсеткендей, дұрыс көзқарас пен үлкендердің қолдауымен оқушылардың бірінде ауыр кемістік болса да, білім беру процесінің барлық қатысушылары үшін табысты өзара әрекеттестік пен маңызды әлеуметтік тәжірибеге қол жеткізуге болады.

Қоғамдағы инклюзивтілік білім мен жұмысқа қолжетімділіктен әлдеқайда кең. Біздің қоғамда басқалар сияқты инклюзивті таптардың өкілдері өмір сүріп, қызмет етуде.

Мысалы, барлық саяхатшыларға туристік қызметтерді пайдалану мүмкіндігін беретін инклюзивті туризм белсенді дамып келеді. Бұл бағыттың негізі — әмбебап дизайн, ол адамдардың әртүрлі санаттарының ерекше қажеттіліктерін ескереді, барлық адамдарға жайлылық пен ыңғайлылықты қамтамасыз етеді. Инклюзивтілік сән және кино индустриясына да еніп жатыр. Голливуд мүмкіндігі шектеулі актерлерге мәнді рөлдерді ойнау мүмкіндігін бере отырып, әртүрлі адамдар топтарының өкілдігіне көбірек көңіл бөлуде. Инклюзивті міну тәжірибесі де кеңінен таралуда.

Киноға сәтті қосылудың мысалы ретінде 2022 жылы 94-ші Оскар сыйлығында «Үздік фильм» жүлдесін жеңіп алған CODA: саңырау ата-ананың баласы фильмі болып табылады. Фильмнің басты кейіпкері — саңырау-мылқау ата-анасымен бірге тұратын есту қабілеті бар қыз, фильмдегі әртүрлілікті көрсетудің маңыздылығын көрсетеді. Сондай-ақ отбасының әкесі рөлін сомдаған актер Трой Коцур «Екінші пландағы үздік ер адам рөлі» номинациясында мүсіншемен марапатталып, «Оскар» сыйлығын алған алғашқы есту қабілеті нашар актер атанды. Бұл мысалдар қоғам өмірінің әртүрлі салаларындағы инклюзияның маңыздылығы мен маңыздылығын растайды.