Патернализм ұғымы және оның қоғамдағы рөлі

Қоғамдағы патерналистік көзқарастарды сәтті өзгерту айтарлықтай күш пен уақытты қажет етеді. Бұл сезімдер саясатта, білім беруде, азаматтық қоғамды дамытуда, бұқаралық ақпарат құралдарында және мәдениет саласында шешуші рөл атқарады. Білім беру, түсіндіру науқандары мен іс-шаралары арқылы адамдарды тәрбиелеу, оларды жеке жауапкершілікке шақыру, теңдік пен өзін-өзі анықтау қағидаттарын мойындау үшін шаралар қабылдау маңызды.

Мұндай бастамаларға қатысу адамдарға өздерінің кәсіби және жеке өмірінде де даму деңгейін көтеруге мүмкіндік береді. Сондай-ақ білім беру орындарында азаматтық құқықтар мен міндеттерді, тәуелсіздік пен жеке жауапкершілікті үйретуге бағытталған бағдарламаларға жастарды қосу маңызды.

Телебағдарламалар, радиобағдарламалар, мақалалар мен блогтар сияқты бұқаралық ақпарат құралдарының әртүрлі форматтарында білім беру бағдарламаларын жасау жеке бастаманың, тәуелсіздік пен таңдау еркіндігінің маңыздылығын, кең аудиторияны қамтуға көмектеседі. Азаматтардың құқықтары мен бостандықтары туралы хабардар ету, сондай-ақ патерналистік көзқарастарға қарсы тұру бойынша науқандарды ұйымдастыру бұл көзқарасты өзгертуге тікелей ықпал етеді.

Қазақстанда кәсіпкерлік пен нарықтық экономиканы дамыту үшін жағдай жасауға бағытталған экономикалық реформалар жүргізілуде, бұл азаматтардың жеке жауапкершілігі мен өзін-өзі анықтауын нығайтуға көмектеседі. Бұл шаралар қоғамдық және білім беру бастамаларымен ұштастыра отырып, патерналистік көзқарастарды тиімді өзгерте алады және еркін және өзін-өзі қамтамасыз ететін қоғамның дамуына ықпал етеді.

Қазақстанда өңірлік деңгейде халықты жұмыспен қамтуды жақсартуда ұлттық бағдарламалар мен жобалар басты рөл атқарады. Олар денсаулық сақтаудан ақпараттық технологиялар мен ғылымды дамытуға дейінгі өмірдің әртүрлі салаларын қамтиды.

«Дені сау ұлт» атты бірінші ұлттық жоба денсаулық сақтаудың заманауи инфрақұрылымын құруға және медициналық қызметтердің қолжетімділігін арттыруға бағытталған. Бұл жоба азаматтарға заманауи қызмет көрсетіп қана қоймай, медицина қызметкерлерін оқыту және қайта даярлау бағдарламалары арқылы жаңа жұмыс орындарын ашуға мүмкіндік береді.

«Білімді ұлт, сапалы білім» – білім сапасын арттыру және адами капиталды дамытуға бағытталған ұлттық жоба. Бұл білікті мамандармен қамтамасыз ету арқылы еңбек нарығына тікелей әсер етеді.

«Цифрландыру, ғылым және инновация арқылы технологиялық серпіліс» ұлттық жобасы ақпараттық технологиялар мен ғылымды дамыту үшін инновациялық орта құруға арналған, бұл өз кезегінде жаңа жұмыс орындарын құруға және осы саладағы мамандарға сұранысты арттыруға ықпал етеді.

Бұл жобалар жұмыссыздықпен күресіп қана қоймай, экономиканың дамуына, азаматтардың әл-ауқатын арттыруға септігін тигізеді. Сондай-ақ олар оқуын енді бітіріп, жұмыс іздеп жүргендерге бағдарламалар мен жобалар ұсыну арқылы жастарға қолдау көрсетуді көздейді. «Жастар тәжірибесі», «Алғашқы жұмыс» және «Келісімшарт бойынша тәжірибе» сияқты бағдарламалар жастарға жұмыс тәжірибесін алуға және еңбек нарығына шығуға көмектеседі, бұл олардың кәсіби және жеке дамуын қолдайды және болашақ жұмыс күшін қамтамасыз етеді.

Жастардың кәсіпкерлік бастамаларын қолдауға 400 ШРК көлемінде гранттар беру жоспарлануда, бұл шамамен 1,2 млн теңгені құрайды. Бұл қадам жастар арасында кәсіпкерлікті ынталандыруға және олардың бизнес жобаларын дамытуға жағдай жасауға бағытталған.

Дегенмен, жастарға арналған бағдарламалардан бөлек, мемлекет мүмкіндігі шектеулі жандарды жұмыспен қамтуға да көңіл бөлуде. Кәсіпкерлікті дамытудың ұлттық жобасы бойынша қысқа мерзімді оқытуға, бизнес-идеяларды жүзеге асыруға және халықтың осы санатын субсидияланатын жұмыс орындарымен қамтамасыз етуге гранттар қарастырылған. Мүгедектерді жұмыспен қамтыған кәсіпорындарға да квота белгіленді.

Жастарды да, мүмкіндігі шектеулі адамдарды да жұмыспен қамтуды қолдау бағдарламасы туралы ақпарат алу үшін азаматтар тұрғылықты жері бойынша Жұмыспен қамту орталығына хабарласуы немесе Электрондық еңбек биржасы порталын пайдалануы қажет. Бұл халықтың осы санатын жұмыспен қамтуды тиімді ұйымдастыруға мүмкіндік береді.

Сонымен бірге қоғамдағы патерналистік көзқарастарды өзгерту үшін кешенді шараларды қабылдау қажет. Азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғауға, сондай-ақ мемлекеттің жеке істерге араласуын азайтуға бағытталған заңнамалық және саяси шешімдер мемлекетке тәуелділікті айтарлықтай төмендетіп, жеке бастаманың дамуына ықпал ете алады.

Бұл ретте азаматтардың өзіндік санасын, дербестігін дамытудың маңызы зор. Жеке жауапкершілікке, өзін-өзі анықтауға және өзін-өзі тануға ықпал ететін бағдарламаларды қолдау мемлекеттік көмектен тәуелсіздікті қалыптастырудың және жеке бастаманы дамытудың негізгі аспектісі болып табылады. Дегенмен, мәдени және әлеуметтік көзқарастарды өзгерту уақыт пен жалпы қоғамның бірлескен күш-жігерін талап етеді.

Бүкіл қазақ тарихында белгілі бір синдром түрінде қалыптасқан патернализмді әлеуметтік құбылыс ретінде зерттеудің қоғам дамуын түсіну үшін маңызы зор. Әлеуметтік құрылым мен мәдениетке әсер ететін бұл синдром нарықтық қатынастардың қазіргі қоғамға органикалық интеграциялануына кедергі болады.

Бұл мәселе аясындағы жастардың ұстанымы ерекше қызығушылық тудырады. Жастар мәртебесін біз алғаш рет американдық әлеуметтанушы Р.Парк жасаған маргинализация тұжырымдамасы тұрғысынан қарастырамыз. Маргиналдылық оның анықтамасы бойынша әртүрлі мәдени және әлеуметтік қабаттар арасындағы шекарада, әлеуметтік құрылымның шеткі бөлігінде орналасқан индивидтердің немесе топтардың жағдайын сипаттайды.

Жастар көбінесе бір әлеуметтік рөлден екіншісіне ауысып, аралық позицияда болады. Олардың қоғамдағы мәртебесі мен рөлі олардың әлеуметтік шығу тегі мен әлеуметтену жағдайларымен де, болашақта күтілетін әлеуметтік функцияларымен де анықталады. Әлеуметтік бейімделудің әртүрлі кезеңдері арасындағы шекарада тұрған жастар реттелген маргинализацияға ұшырайды. Бұл олардың жаңа әлеуметтік жағдайларға бейімделе отырып, бұрынғы статустары мен рөлдерін уақытша жоғалтуын білдіреді.

14 пен 30 жас аралығындағы мектеп оқушылары, студенттер және басқа да жастар мұндай маргиналды жағдайда жиі кездеседі. Бұл маргиналдық жас шектеулеріне және әлеуметтік берілген сипатқа байланысты, бұл оларды жаңа жағдайларға бейімделуге және қоғамға бірігуге мәжбүр етеді.

Қоғамның болашақ «тұрақты» топтарын толықтырудың резервтік факторы ретіндегі рөлі тұрғысынан жастар патерналистік синдромды зерттеуге үлкен қызығушылық тудырады. Бұл жастардың әлеуметтену процесінде қоғамда тамыры тереңде жатқан нормалар мен стандарттарды сіңіруіне сүйене отырып, осы синдромның көбеюіне ықпал ететін тенденциялардың қаншалықты жалғасатынын талдауға мүмкіндік ашады. Бұл тәсіл зерттелетін құбылыстың генезисін анықтауға мүмкіндік береді.

Жастардың әлеуметтік құндылықтарын, көзқарастары мен мінез-құлқын зерттеу қазақ қоғамындағы, әсіресе қала жастарындағы патерналистік сезімдердің пайда болуы мен тұрақтылығының кейбір маңызды аспектілерін көрсетеді. Ол патерналистік көзқарастарды қалыптастыратын және қолдайтын факторларды анықтауға, сондай-ақ оларды қоғамда өзгертудің стратегиялары мен шараларын әзірлеуге мүмкіндік береді. Мәдени, әлеуметтік-экономикалық және саяси факторлардың жастарға әсерін талдау қоғамдағы қандай өзгерістер патерналистік қатынастардан демократиялық және жеке тұлғаға бағытталған үлгілерге көшуге ықпал ететінін жақсы түсінуге мүмкіндік береді. Бұл тәсіл патерналистік синдромның табиғатын тереңірек түсінуге ғана емес, болашақта оны жеңудің тиімді стратегияларын жасауға көмектеседі.